Psychoterapia poznawczo-behawioralna (ang. cognitive-behavioral therapy; CBT) opiera się na założeniu, zgodnie z którym sposób, w jaki człowiek myśli, wpływa na to, jakich doświadcza emocji, co dzieje się w jego ciele, jak się zachowuje.
Wyobraź sobie sytuację, w której różne osoby słyszą krytykę ze strony szefa. Niektórzy potraktują ją jako osobisty atak, inni jako zagrożenie, a jeszcze inni jako cenną informację zwrotną. To, jak człowiek reaguje na określone sytuacje – jak się w nich czuje, jak się zachowuje – jest zwykle uzależnione od jego myśli automatycznych. Myśli takie pojawiają się w ludzkich umysłach jakby „znikąd” – rzadko się nad nimi zastanawiamy, pomimo, że wywierają silny wpływ na nasz nastrój, stan ciała i działania. Zależność między myślami a emocjami, stanem fizjologicznym i zachowaniami, psychoterapeuci poznawczo-behawioralni obrazują często przy użyciu tzw. „kajzerki”.
Kajzerka 1:
Kajzerka 2:
Kajzerka 3:
Myśli automatyczne odzwierciedlają kluczowe przekonania człowieka na temat siebie, innych ludzi i świata oraz przyszłości. Wykorzystując powyższe kajzerki, przykładami takich przekonań mogą być: „Wszyscy powinni mnie szanować”, „Nie pasuję do tego świata” (Andrzej); „Jestem beznadziejna”, „Ludzie są groźni” (Julia); „Potrafię sobie radzić”, „Świat jest przyjazny” (Magda).
Kluczowych przekonań i związanych z nimi wzorców myślenia uczymy się przede wszystkim w dzieciństwie. Niekorzystne, niefunkcjonalne przekonania mogą prowadzić do istotnych życiowych ograniczeń (związanych np. z niską wiarą w swoje możliwości czy nadmierną koncentracją na przeszłości) lub psychologicznych bądź społecznych trudności (przejawiających się np. lękiem, trwale obniżonym lub chwiejnym nastrojem, agresją). Dobra wiadomość jest taka, że myśli automatyczne mają charakter nawykowy – co oznacza, że można je zmieniać, tak jak sposób żywienia i inne przyzwyczajenia. Modyfikować lub uelastyczniać można także przekonania leżące u podstaw tych myśli – służą temu liczne techniki, takie jak dialog Sokratejski, szukanie dowodów podważających te przekonania, czy podejmowanie niezgodnych z nimi zachowań.
Celem psychoterapii poznawczo-behawioralnej jest zmiana ograniczających lub powodujących cierpienie przekonań lub wzorców myślenia na takie, dzięki którym człowiek będzie czuł się lepiej i podejmował bardziej konstruktywne działania. Psychoterapia ta jest obecnie najpopularniejszą na świecie formą psychologicznej pomocy. Jej metody są sprawdzane w toku naukowych badań, co sprawia, że są bezpieczne i na ogół skuteczne. Jej istotą jest praca z umysłem, oparta na jego naturalnych zdolnościach uzyskiwania dystansu wobec własnego doświadczenia, badania rzeczywistości, tworzenia różnorodnych interpretacji, uczenia się. Zmiana niekorzystnych przekonań i wzorców myślenia jest zwykle wspierana wypróbowywaniem i utrwalaniem nowych zachowań oraz ćwiczeniem określonych umiejętności.